Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, denizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafi konumu denir.
Bir yerin coğrafi konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder.
Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafi konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir.
Matematik Konum
Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º-45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç noktası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06’ kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü (eski adı Beysun, 35º 51’)’dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır. Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır.
Gökçeada’daki İnce Burun (eski adı Avlaka, 25º 40’ doğu boylamı) ile Kü- çük Ağrı Dağı’nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48’ doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere’de Greenwich (Griniç) rasathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımkü- reye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi’ndedir.
Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır. (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4’ = 76’). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars’ta ve Van’da güneş, Edirne’den ya da İzmir’den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş’e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, ift ar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye’de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925’ten beri esas alınmış- tır. Millî saat denilen bu saat, dünya üzerindeki 2 sayılı saat diliminin saatidir. Buna göre Türkiye’de kullanılan saat ayarı, Batı Avrupa saatinden 2, Orta Avrupa saatinden 1 saat ileridir. Ancak yazın, güneş ışığından daha fazla yararlanmak için ortasından 45. meridyeninin geçtiği 3 numaralı saat dilimi kullanılır. Buna göre de Türkiye’nin ulusal saati, Batı Avrupa’dan 3 saat ileri, Orta Avrupa’dan ise 2 saat ileri olur.
Özel Konum
Türkiye, Kuzey Yarımküre’de “Eski Dünya Karaları” adı verilen Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasına yakın bir yerdedir. Bu nedenle Türkiye, hem Asya ve Avrupa, hem de Afrika ülkelerine yakındır. Ülkemiz bu özel konumu ile bir yandan Güneybatı Asya ülkeleri içinde yer alırken, bir yandan da Trakya toprakları nedeniyle, bir Avrupa ülkesi durumundadır. Akdeniz Havzası’nda bir Akdeniz ülkesi olduğu için, hem Avrupa, hem Asya, hem de Kuzey Afrika ülkeleriyle ilişkilidir. Bu konumunun ekonomiyi canlandırıcı etkisi çok önemlidir. Türkiye pazar olarak önemli olanaklar taşıyan ülkelerle kolaylıkla ilişki kurabilir.
Türkiye’nin özel konum bakımından çok önemli sonuçları olan bir başka özelliği de, büyük kara kütleleri içinde yer almakla birlikte, aynı zamanda denizlerle çevrili bir ülke oluşudur. Atlas Okyanusu’nun bir uzantısı olan Akdeniz, onun Eski Dünya Karaları içine sokulan uzantıları durumunda olan Ege, Marmara denizleri ve Karadeniz’le komşudur. Bu durum, Türkiye’nin dünyanın öbür yerleriyle ilişkisini kolaylaştırmıştır. Çevremizdeki denizler, yurdumuzun iklimini de çok olumlu şekilde etkilerler. Türkiye’nin güneyinde çok geniş çöl alanları yayılır. Oysa yurdumuz, çevresindeki denizler ve yüksek engebeleri sayesinde yeterince yağış alır. Yine bu sayede Türkiye, bütün Ortadoğu’nun orman, akarsular, göller, hidroelektrik üretim gücü bakımlarından en zengin, en şanslı ülkesidir. Ayrıca çevremizdeki denizler, su ürünleri üretimi ile kıyı ve plaj turizmi açısından da ülkemiz için önemli bir ekonomik kaynak oluşturmaktadır.
Türkiye’nin özel konumundaki bir başka önemli özellik ise, ülkenin kimi önemli yollar üzerinde yer almasıdır. Bu yollardan biri, eski çağlardan beri çeşitli uygarlıkların merkezi olan Akdeniz ülkeleriyle Çin ve Hindistan gibi Uzakdoğu Asya ve Güney Asya ülkelerini birbirine bağlayan “İpek Yolu” ya da “Baharat Yolu” olarak bilinen yoldur. Günümüzde bu yolların yerini modern karayolları ve demiryolları almıştır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz deniz ulaşımı açısından da oldukça önemli bir konuma sahiptir. Özellikle İstanbul ve Çanakkale boğazları, Karadeniz’i Marmara, Ege ve Akdeniz üzerinden okyanuslara bağlayan önemli deniz yollarıdır. Bunlar deniz ulaşımını ve deniz ticaretini canlandırarak ülke ekonomisine olumlu katkılar sağlar (Aras, Çalışkan, 2003: 133-134).
Türkiye; değişik siyasî, ekonomik ve kültürel yapıya sahip olan sekiz ülke ile sınır komşusudur. Bu ülkelere açılan gümrük kapılarından yapılan karayolu taşımacılığı ve ticaret, ülkemiz ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizin özel konumunun bu üstünlüğü Avrupa, Ortadoğu ülkeleri ve Orta Asya’daki Türk cumhuriyetleri ile olan ilişkilerimizin gelişmesine ortam hazırlamaktadır.
Türkiye, önemli enerji ve yer altı kaynaklarının olduğu alanlara yakın bir konumdadır. Ortadoğu petrol kaynakları, Orta Asya’daki petrol ve doğal gaz kaynakları ile bunların nakledileceği enerji hatlarının ülkemizden geçmesi, ekonomimiz üzerinde etkili olan unsurlardır
Kültür bakımından da ülkemiz, farklı dinlere ve kültürlere sahip ülkeler arsında bir kültür köprüsü oluşturmakta ve birleştirici bir öneme sahip bulunmaktadır.
Türkiye Orta Asya, Balkanlar, Kafk asya, Doğu Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerinin arasında büyük bir pazarın merkezinde yer alır. Son yıllarda Avrupa, Ortadoğu ve Karadeniz ülkeleriyle ilişkilerini geliştiren ülkemiz, çok önemli bölgesel bir güçtür. Önümüzdeki dönemde ise geniş bir coğrafyanın ticaret, finans, üretim ve iletişim merkezi haline gelecektir.