Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışması ve ufalanması ile oluşmuş; içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan yeryüzü örtüsüdür. Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar, atmosfer ve dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanır, dağılır ve toprağa dönüşür.
Yer kabuğunun ana maddesini oluşturan kayaçların atmosferle ve canlılarla temas eden kısmı, iklimin etkisiyle zamanla yıpranır; çatlama, kırılma, parçalanma, dağılma ve ufalanma meydana gelir. Buna çözülme (ayrışma) denir. Çözülme fiziksel, kimyasal ve biyolojik olmak üzere üç yolla meydana gelir.
KAYAÇLARIN ÇÖZÜLME TÜRLERİ
Fiziksel parçalanma – Kimyasal çözülme – Biyolojik çözülme
a) Fiziksel Parçalanma (Mekanik Parçalanma)
Kayaçların çatlaması, parçalanması ve ufalanmasına fiziksel parçalanma denir (Fotoğraf 2.11). Fiziksel çözülme sonucunda, kayacı oluşturan minerallerin kimyasal özelliklerinde önemli bir değişiklik olmaz. Fiziksel parçalanma yıllık sıcaklık farkının fazla, yağışın az olduğu yerlerde etkilidir.
Fiziksel parçalanmanın ortaya çıkma nedenleri:
1. Isınma-Soğuma: Kurak ve karasal bölgelerde, gece gündüz arasındaki sıcaklık farklarından dolayı büzülüp genleşen kayaçlar bir süre sonra çatlar, parçalanır.
2. Buz Çatlatması: Donma olaylarının görüldüğü alanlarda, kayaçlardaki çatlaklara yerleşip donan suyun hacmi genişler ve çevresine baskı yapar. Bu baskı, çatlakların büyümesine ve kayacın (taşın) parçalanmasına neden olur.
b) Kimyasal Çözülme
Kayacı oluşturan minerallerin, kimyasal özelliklerinin tamamen değişmesine ve kaya olma özelliğini kaybederek çok farklı bir madde olan toprağa dönüşmesine kimyasal çözülme denir (Fotoğraf 2.12). Kimyasal çözülme yıllık sıcaklık farkının az, yağışın fazla olduğu yerlerde etkilidir.
c) Biyolojik Çözülme
Bitki kökleri ve toprak altında yaşayan solucan gibi canlı organizmaların salgılarıyla, topraktaki canlı artıkları olan organik maddelerin parçalanmasıyla, organik asitlerin ve humusun etkisiyle oluşan çözünmeye biyolojik çözülme denir. Ağaç kökleri, kaya çatlaklarına yerleşip büyüdükçe kayaların çatlamasına neden olur (Fotoğraf 2.13).
Biyolojik çözülme; özellikle bitki örtüsünün gür olduğu, böcek, tarla faresi, salyangoz, karınca, solucan gibi hayvanların ve mikroorganizmaların bol olduğu ekvatoral kuşak, Akdeniz iklimi, ılıman okyanusal iklim (Türkiye’deki Karadeniz iklimi) ve muson ikliminin görüldüğü sıcak ve nemli sahalarda daha çok etkili olur.